اطلاعات بيماري

سل - توبرکولوز (Tuberculosis)

توبرکولوز (تی بی) یا سل یک بیماری عفونی شدید است که صدمات عمده آن به ریه ها وارد می شود. باکتری عامل سل از طریق قطرات ریز آب موجود در سرفه یا عطسه از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود.
در اتفاقی نادر در سال 1985 سل شروع به افزایش کرد، تا حدودی به دلیل شیوع HIV، ویروسی که منجر به ایدز می شود. ویروس HIV سیستم ایمنی بدن را ضعیف می کند، بنابراین شخص نمی تواند با میکروب سل مبارزه کند. در امریکا به سبب برنامه های کنترلی قوی، از سال 1993 سل دوباره شروع به کاهش کرد اما همچنان مورد نگرانی حوزه سلامت کشورهاست.
بسیاری از سویه های باکتری توبرکلوزیس به اکثر داروهایی که برای درمان این بیماری استفاده می شوند، مقاومت نشان می دهند. مبتلایان به سل فعال می بایست چندین ماه داروهای متعددی مصرف کنند تا عفونت ریشه کن شده و از ایجاد مقاومت به آنتی بیوتیک پیشگیری شود.

تشخیص:

در طول معاینات فیزیکی پزشک تورم غدد لنفاوی را بررسی می کند و با گوشی پزشکی به دقت به صدای ریه ها به هنگام تنفس گوش می دهد.
متداول ترین ابزار تشخیص سل آزمایش ساده پوستی است، علاوه بر این آزمایش خون نیز بسیار معمول و متداول شده است. در این آزمایش مقدار کمی ماده توبرکولین PPD به زیر پوست قسمت داخلی ساعد تزریق می شود و فرد تنها درد کمی ناشی از فرو کردن سوزن حس می کند.
پس از 48 تا 72 ساعت پزشک ساعد شما را کنترل می کند تا تورم را در ناحیه تزریق بررسی کند. اگر برآمدگی سفت و قرمزی دیده شود، احتمالا شما دچار عفونت تی بی می باشید. اندازه برآمدگی تعیین کننده میزان معنی داری آزمایش خواهد بود.

نتایج آزمایش ممکن است اشتباه باشند

آزمایش پوستی تی بی آزمایش بی نقصی نیست. گاهی اوقات این آزمایش به افراد سالم می گوید مبتلا به تی بی هستند. یا در فردی که واقعا سل دارد نتیجه عکس نشان دهد.
ممکن است این نتیجه مثبت-غلط در اثر تزریق اخیر واکسن باسیل کالمت گرن (BCG یا ب ث ژ) به فرد باشد. این واکسن در کشورهایی با نرخ بالای عفونت تی بی بسیار استفاده می شود.
نتیجه منفی-غلط در گروه خاصی مشاهده می شود (مثلا کودکان، سالمندان و مبتلایان به ایدز) که گاهی به آزمایش پوستی تی بی پاسخ نمی دهند. همچنین این نتیجه منفی-غلط ممکن است در افرادی دیده شود که اخیرا به عفونت تی بی مبتلا شده اند اما سیستم ایمنی آن ها هنوز نسبت به باکتری واکنش نداده است.
پزشک برای تایید تشخیص خود آزمایشات خون، عکسبرداری با اشعه ایکس و آزمایش بزاق را نیز ممکن است در دستور کار خود قرار دهد.

دلایل:

سل توسط باکتری و از طریق قطرات ریز و میکروسکوپی موجود در هوا، از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود. این اتفاق زمانی رخ می دهد که شخص مبتلا به سل فعال و درمان نشده با سرفه کردن، صحبت کردن، عطسه کردن، آب دهان انداختن، خندیدن یا آواز خواندن عفونت خود را منتقل کند.
با اینکه سل یک بیماری مسری است، اما ابتلا به آن کار ساده ای نیست. احتمال گرفتن سل از کسی که با آن زندگی یا کار می کنید بیشتر از یک غریبه است. بیشتر مبتلایان به سل فعال که به مدت حداقل دو هفته تحت درمان صحیح قرار گرفته اند، دیگر عامل انتقال عفونت نخواهند بود.

ایدز و سل

از دهه 1980 به سبب شیوع HIV، ویروسی که باعث ایدز می شود، تعداد مبتلایان به سل به طور چشمگیری افزایش یافته اند. عفونت HIV سیستم ایمنی را سرکوب می کند و کنترل باکتری سل را برای بدن مشکل می کند. در نتیجه بسیاری از اوقات احتمال ابتلای مبتلایان ایدز به عفونت سل و همچنین احتمال تبدیل سل نهفته به فعال بیش از افراد غیر مبتلا به ایدز است.

سل مقاوم به دارو

علت دیگری که سل همچنان یک قاتل بزرگ باقی مانده است، افزایش سویه های باکتری مقاوم به دارو است. از بیش از شصت سال پیش که اولین آنتی بیوتیک ها برای مقابله با سل به کار گرفته شدند، برخی از میکروب های سل قابلیت زنده ماندن خود را ارتقا داده و این توانایی را به نسل های بعد از خود نیز منتقل کردند.
سویه های مقاوم به داروی باکتری توبرکلوزیس، زمانی بروز می کنند که یک آنتی بیوتیک نمی تواند همه باکتریهای هدف را بکشد. باکتری های زنده مانده به آن داروی خاص و غالبا دیگر آنتی بیوتیک ها مقاوم می شوند. بعضی باکتری های سل به متداول ترین داروها مثل ایزونیازید و ریفامپین مقاوم می شوند.
برخی از سویه های توبرکلوزیس به دارو های نامعمول تر درمان سل، مثل آنتی بیوتیکی به نام فلوروکینولون و داروهای تزریقی مثل آمیکاسین، کانامایسین و کاپرئومایسین نیز مقاوم می شوند. این داروها اغلب برای درمان عفونت های مقاوم به درمان های متداول تجویز می شوند.

عوامل خطر ساز

هر کسی می تواند به سل مبتلا شود، اما عوامل خاصی خطر ابتلا به بیماری را افزایش می دهد. این عوامل عبارتند از:

ضعف سیستم ایمنی

سیستم ایمنی سالم غالبا با باکتری سل مبارزه کرده و موفق می شود، اما اگر مقاومت بدن کم باشد نمی تواند مقابله کارامدی از خود ارائه دهد. تعدادی از بیماری ها و دارو هایی که موجب تضعیف سیستم ایمنی می شوند عبارتند از:

اچ.آی.وی/ایدز
دیابت
بیماری شدید کلیوی
برخی از سرطان ها
درمان های سرطان مثلا شیمی درمانی
داروهای پیشگیری از پس زدن اندام پیوندی
برخی از دارو های آرتریت روماتوئید، بیماری کرون و پسوریازیس
سوء تغذیه
کم بودن یا بالا بودن سن

سفر یا زندگی در برخی مناطق

خطر ابتلا به سل در افرادی که در کشورهای با نرخ بالای سل و سل مقاوم به دارو زندگی می کنند یا به آن ها سفر می کنند، بالا تر است. از جمله این کشورها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

افریقا
اروپای شرقی
آسیا
روسیه
امریکای لاتین
جزایر کارائیب

فقر و سوء مصرف مواد

کمبود مراقبت های پزشکی: اگر درآمد کم یا ثابتی دارید، در مناطق دورافتاده زندگی می کنید، تازگی به امریکا مهاجرت کرده اید یا بی خانمانید، احتمالا دسترسی کمی به مراقبت های پزشکی لازم برای تشخیص یا درمان سل دارید.
سوء مصرف مواد: مصرف دارو های تزریقی یا سوء مصرف الکل سیستم ایمنی را ضعیف و فرد را مستعد ابتلا به سل می کند.
مصرف تنباکو: مصرف تنباکو خطر ابتلا به سل و مرگ ناشی از آن را به شدت افزایش می دهد.

محل کار یا زندگی

کار در مراکز پزشکی : ارتباط مداوم با بیماران احتمال مواجهه با سل را افزایش می دهد. پوشیدن ماسک و شستشوی مکرر دست ها تا حد زیادی خطر بیماری را کاهش می دهد.
زندگی یا کار در مراکز اقامتی مراقبتی: افرادی که در زندان، مراکز مهاجرتی یا خانه های سالمندان کار یا زندگی می کنند، بیشتر در معرض سل قرار دارند. زیرا خطر این بیماری در فضا های پر ازدحام و با تهویه ضعیف بیشتر است.
زندگی در اردوگاه یا پناهگاه آوارگان: در پناهجویانی که با وضعیت تغذیه و سلامت نامناسب در فضاهای پر ازدحام و غیر بهداشتی زندگی می کنند، احتمال ابتلا به عفونت سل بسیار بالاست.

مراقبت:

دارو درمانی اساس درمان سل است. اما درمان سل بسیار طولانی تر از درمان دیگر عفونت های باکتریایی خواهد بود.
مبتلایان به سل می بایست حداقل به مدت شش تا نه ماه آنتی بیوتیک مصرف کنند. داروها و دوره دقیق درمان، به سن، سلامت عمومی، مقاومت های محتمل دارویی و نوع تی بی (پنهان یا فعال) و محل عفونت در بدن بستگی دارد.
تحقیقات اخیر نشان می دهد دوره درمان کوتاه تر (چهار ماه به جای نه ماه) به همراه مصرف دارو های ترکیبی در جلوگیری از تبدیل سل پنهان به فعال موثر خواهد بود. در دوره های درمانی کوتاه احتمال مصرف تمام داروها توسط بیمار بیشتر و خطر عوارض جانبی کمتر است. تحقیقات در این زمینه همچنان ادامه دارد.

دارو های معمول سل

اگر مبتلا به سل پنهان باشید ممکن است تنها نیاز به مصرف یک نوع داروی سل داشته باشید. اما سل فعال مخصوصا اگر از نوع مقاوم به دارو باشد، در آن واحد به چند دارو نیاز دارد. متداول ترین دارو های مصرفی برای درمان سل به قرار زیرند:

اگر مبتلا به سل مقاوم به دارو باشید می بایست عموما ترکیبی از آنتی بیوتیک هایی با نام فلوروکینولون و داروهای تزریقی مانند آمیکاسین، کانامایسین و یا کاپرئومایسین را به مدت 20 تا 30 ماه مصرف کنید. برخی از انواع سل حتی به این داروها نیز مقاوم می شوند.
محققان در حال بررسی تعدادی داروی جدید برای اضافه کردن به ترکیب دارو های سل مقاوم به دارو هستند. دارو هایی از قبیل:

بداکوئیلین
لینزولید

عوارض جانبی دارو ها

عوارض جانبی شدید دارو های سل شایع نمی باشند اما در صورت بروز می توانند خطرناک باشند. تمام دارو های سل می توانند به شدت برای کبد سمی باشند. اگر این داروها را مصرف می کنید و هر کدام از عوارض زیر را احساس کردید به سرعت با پزشک تماس بگیرید:

حالت تهوع و استفراغ
کاهش اشتها
زردی پوست (یرقان)
ادرار تیره
تبی که سه روز یا بیشتر طول بکشد و دلیل واضحی نداشته باشد.

تکمیل درمان ضروری است

پس از چند هفته دیگر شما ناقل بیماری نخواهید بود و ممکن است شروع به بهتر شدن کنید. ممکن است در این مرحله وسوسه شوید که داروها را قطع نمایید. اما تکمیل دروه درمان و مصرف دقیق دارو طبق نسخه پزشک بسیار حیاتی و حائز اهمیت است. توقف زود هنگام درمان یا فراموش کردن یک یا چند وعده دارویی به باکتری هایی که هنوز زنده مانده اند اجازه می دهد تا به آن دارو مقاوم شوند. در این مرحله سل بسیار خطرناکتر و درمان آن مشکل تر از قبل خواهد شد.
برای کمک به بیماران جهت حفظ روند درمانی خود، روشی به نام درمان با نظارت مستقیم (DOT) پیشنهاد می شود. در این رویکرد پزشک یا پرستار شخصا مصرف داروها را مدیریت می کند، بنابراین نیاز به این نیست که زمان مصرف دارو را به خاطر داشته باشید.

خود مراقبتی

درمان سل پیچیده و طولانی است. اما تنها راه درمان این است که درمان خود را با دقت و وسواس دنبال کنید. شاید بهتر باشد یادآوری داروهایتان را به پرستاری بسپارید تا هیچ دوزی از آن فراموش نشود. همچنین سعی کنید فعالیت های روتین خود را دنبال کرده و با خانواده و دوستان همچنان در ارتباط باشید.
به خاطر داشته باشید که سلامت جسمی می تواند روی سلامت روحی اثر بگذارد. وقتی با یک مشکل سر و کله می زنید، انکار، خشم و سرخوردگی طبیعی است. ممکن است گاهی نیاز به ابزار بیشتری برای کنار آمدن با این تغییرات روحی داشته باشید. متخصصانی مانند درمانگران یا رفتار درمانگران می توانند در بهره گیری از روش های مثبت مقابله با این شرایط به شما کمک کنند.

پیشگیری

اگر نتیجه آزمایش عفونت پنهان مثبت بود، پزشک دارو هایی به شما تجویز می کند که احتمال تبدیل سل را به حالت فعال کاهش دهد. تنها نوع سل که مسری است نوع فعال آن است، زمانی که به ریه ها آسیب می زند. اگر بتوانید از تبدیل سل پنهان به فعال پیشگیری کنید، بیماری شما قابل انتقال به هیچکس نخواهد بود.

از دوستان و خانواده خود محفاظت کنید

اگر دچار سل فعال هستید میکروب ها را برای خودتان نگه دارید! عموما دوره درمان با دارو و توقف سرایت بیماری تنها چند هفته طول می کشد. از نکات زیر پیروی کنید تا دوستان و خانواده خود را بیمار نکنید.

در خانه بمانید: در هفته های اول درمانِ سل فعال به مدرسه یا محل کار نروید و در اتاق کنار دیگران نخوابید.
اتاق را تهویه کنید: میکروب های سل در فضای بسته و کوچک و بدون تهویه آسان تر منتشر می شوند. پنجره را باز کنید یا از پنکه برای تهویه هوای داخل استفاده کنید.
دهان خود رابپوشانید: در زمان خنده، عطسه یا سرفه دهان خود را با دستمال بپوشانید. دستمال کثیف را در کیسه گذاشته درب آن را محکم کنید و آن را دور بیندازید.
ماسک بزنید: تا سه هفته اول درمان، اگر در کنار افراد دیگر قرار گرفتید ماسک اتاق عمل بزنید تا احتمال انتقال را کاهش دهید.

دوره درمان را به اتمام برسانید

اتمام دوره درمان مهم ترین مرحله از مسیر درمان سل است که فرد در کمک به نجات خود و پیشگیری از ابتلای دیگران می تواند انجام دهد. وقتی درمان را زودتر از موعدش متوقف کنید یا دوزهای دارو را فراموش کنید باکتری توبرکلوزیس فرصت توسعه موتاسیون هایی را پیدا می کنند که نسبت به داروهای ضد سل قوی مقاومند. سویه های مقاوم به درمان کشنده ترند و به سختی درمان می شوند.

واکسیناسیون

در کشورهایی که سل شایع تر است، نوزادان با واکسن ب ث ژ واکسینه می شوند. زیرا با این کار از ابتلای کودکان به سل شدید جلوگیری می شود. این واکسن برای بزرگسالان آنچنان موثر نیست.

علائم:

با وجود اینکه ممکن است بدن شما به باکتری سل پناه داده باشد، اما سیستم ایمنی می تواند از بیمار شدن شما جلوگیری کند. به همین علت پزشکان بین دو مورد زیر تمایز قائل می شوند:

سل نهفته: در این عارضه فرد دارای عفونت سل است، اما باکتری در بدن او در حالت غیر فعال باقی می ماند و هیچ علائمی از خود بروز نمی دهد. سل نهفته به نام های عفونت تی بی غیرفعال یا سل غیرفعال نیز نامیده می شود و مسری نیست. از آنجایی که این عارضه می تواند فعال شود، درمان شخص مبتلا به سل نهفته و کمک به کنترل انتشار بیماری، بسیار حائز اهمیت است. پیش بینی می شود دو میلیارد انسان مبتلا به سل نهفته باشند.
سل فعال: این عارضه بیمار کننده و مسری است. ممکن است بیماری در هفته های اول ابتلا به عفونت باکتری تی بی و یا سال ها پس از آن، بروز کند.

علائم و نشانه های سل فعال

سرفه هایی که به مدت سه هفته یا بیشتر طول می کشند
سرفه هایی که منجر به بالا آوردن خون می شوند
درد قفسه سینه یا درد به هنگام تنفس یا سرفه
کاهش وزن ناخواسته
خستگی
تب
تعریق شبانه
لرز
کاهش اشتها

سل می تواند قسمت های دیگر بدن مثل کلیه، ستون فقرات یا مغز را نیز درگیر نماید. وقتی سل در خارج از ریه ها اتفاق می افتد، علائم و نشانه های آن با توجه به اندامِ درگیر، متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال سل ستون فقرات منجر به کمر درد می شود و سل کلیه منجر به خون در ادرار خواهد شد.

چه وقت به پزشک مراجعه کنیم

اگر دچار تب، کاهش وزن بی دلیل، تعریق شدید شبانه یا سرفه های مداوم هستید به پزشک مراجعه کنید. این علائم، نشانه های معمول سل هستند اما ممکن است ناشی از بیماری های دیگر نیز باشند. پزشک برای یافتن علت، آزمایش هایی انجام خواهد داد.
مرکز پیشگیری و کنترل بیماری به افرادی که خطر ابتلا به سل در آنها بیشت است توصیه می کند که تحت نظر و آزمایش عفونت نهفته سل قرار بگیرند. این توصیه برای افراد زیر است:

مبتلایان به اچ.آی.وی/ایدز
معتادان تزریقی
افرادی که در ارتباط با مبتلایان به سل هستند
پزشکان و پرستارانی که به درمان بیمارانی با احتمال بالای سل می پردازند.

عوارض

سل بدون درمان کشنده است. درمان نکردن سل فعال معمولا روی ریه ها تاثیر می گذارد اما می تواند از طریق خون به بقیه بخش های بدن نیز انتشار یابد. نمونه هایی از عوارض ناشی از سل به قرار زیرند:

درد ستون فقرات: سفتی و درد کمر عارضه شایع سل است.
آسیب مفاصل: آرتریت سلی معمولا استخوان ران و زانو را درگیر می کند.
تورم غشای پوشاننده مغز (مننژیت): این عارضه می تواند منجر به سردرد های پایدار یا متناوب شود که هفته ها به طول می انجامد. احتمال تغییرات روحی و روانی نیز هست.
مشکلات کلیه و کبد: کلیه و کبد در تصفیه ضایعات و ناخالصی های خون نقش موثری ایفا می کنند. اگر کلیه و کبد درگیر سل شوند، این عملکردها دچار اختلال می شود.
اختلالات قلبی: به ندرت ممکن است سل بافت های اطراف قلب را عفونی کرده و منجر به التهاب و تجمع مایع شود، این عارضه موجب ایجاد اختلال در توانایی قلب در پمپاژ مطلوب می شود و تامپوناد قلبی نامیده شده و می تواند منجر به مرگ بیمار شود.