عدم تعادل الکترولیت (Electrolyte imbalance)

الکترولیت ماده ای است که با حل شدن در آب یک محلول رسانای الکتریکی می سازد. الکترولیت ها حامل بار بوده و برای زندگی موجودات زنده ضروری هستند.
در بدن ما الکترولیت ها شامل سدیم (Na+ )، پتاسیم (K+ )، کلسیم (Ca2+ )، بی کربنات (HCO3- )، منیزیم (Mg2+ )، کلرید (C1- ) و فسفات هیدروژن (HPO42- ) هستند.

الکترولیت ها چه عملکردی دارند؟

الکترولیت ها عملکرد ماهیچه و اعصاب، هیدراتاسیون بدن، pH خون و فشار خون را تنظیم می کنند و وظیفه بازسازی بافت های آسیب دیده را بر عهده دارند. مکانیسم های زیادی در بدن ما وجود دارند که غلظت الکترولیت ها را تحت کنترل شدید در می آورند.
ماهیچه ها و نورون های عصبی بدن ما گاهی به عنوان بافت های الکتریکی بدن شناخته می شوند. این بافت ها به حرکت الکترولیت ها در مایع برون سلولی، درون سلولی و بین سلولی متکی هستند. (مایعی که درون، برون و میان سلول ها وجود دارد)
انجام انقباضات عضلانی نیاز به یون های کلسیم، سدیم و پتاسیم دارد. سطح نامناسب الکترولیت های بدن منجر به ضعف عضلانی یا انقباضات شدید ماهیچه ها می شود.
سلول های عصب و ماهیچه قلب برای حفظ ولتاژ در غشای سلولی و انتقال ایمپالس های الکتریکی به سلول های دیگر از الکترولیت ها استفاده می کنند.
سطح یک الکترولیت در خون می تواند بسیار بالا یا پایین باشد. وقتی میزان آب بدن تغییر می کند و سطح هیدراتاسیون بدن بالا یا پایین می رود، الکترولیت ها سعی در تعدیل این میزان دارند.
سطح الکترولیت توسط کلیه ها و بعضی از هورمون ها ثابت نگه داشته می شود. وقتی ورزش می کنیم عرق می کنیم و الکترولیت از دست می دهیم که اکثر آن سدیم و پتاسیم است.
برای ثابت نگه داشتن غلظت الکترولیت در مایعات بدن، باید با الکترولیت های جدید آنها را جایگزین کنیم. میوه های تازه و سبزیجات منابع خوب سدیم و پتاسیم هستند و جای خالی الکترولیت های از دست رفته را در بدن پر می کنند. اگر الکترولیت های ضروری بدن مصرف نشوند عواقبی برای سلامت فرد به دنبال خواهند داشت. شایع ترین نوع عدم تعادل، هایپرناترمی و هیپوناترمی (سدیم بیش از اندازه یا بسیار کم) و هایپر کالمی و هیپوکالمی (پتاسیم بیش از حد و بسیار کم) است.
پسوند هیپو نشان دهنده کم بودن و هایپر نشان دهنده ازدیاد یک ماده است.

انواع عدم تعادل الکترولیت در بدن:

  • سدیم پایین (هیپو ناترمی)
  • سدیم بالا (هایپرناترمی)
  • پتاسیم پایین (هیپو کالمی)
  • پتاسیم بالا (هایپر کالمی)
  • کلسیم پایین (هیپو کلسمی)
  • کلسیم بالا (هایپر کلسمی)

تشخیص:

پنل الکترولیت چیست؟

این آزمایش برای مشاهده عدم تعادل الکترولیتی یا اسیدی (تعادل مواد اسیدی و قلیایی ) و کنترل اثرات درمان روی عدم تعادل شناخته شده ای است که موجب اختلال در عملکرد یک عضو شده است، می باشد.
یک پنل الکترولیت گاهی اوقات یک آزمایش معمولی فیزیکی است و می تواند به عنوان یک آزمایش مستقل یا بخشی از یک پنل متابولیک پایه یا پنل جامع متابولیک صورت گیرد.
پنل الکترولیت اغلب برای بیماران بستری در بیمارستان یا آن هایی که به اورژانس آورده شده اند استفاده می شود. زیرا عدم تعادل با پایه اسیدی و یا عدم تعادل الکترولیتی معمولا بخشی از یک بیماری مزمن یا حاد است.
اگر یک الکترولیت زیاد بالا یا پایین باشد، پزشک به آزمایشات ادامه می دهد تا الکترولیت سطح طبیعی خود را بازیابد. اگر یک عدم تعادل اسیدی تشخیص داده شود آزمایش های گاز خون انجام می شود. این آزمایشات میزان pH، اکسیژن و دی اکسید کربن را در یک نمونه خون شریانی اندازه می گیرد تا پزشک از شدت عدم تعادل و چگونگی پاسخگویی به درمان مطلع شود.
اگر بیمار داروی خاصی مخصوصا دیورتیک یا مهار کننده ACE مصرف کند، الکترولیت ها را مورد آزمایش قرار می دهند.

دلایل:

  • بیماری های کلیوی
  • استفراغ هایی که دوره های طولانی به طول می انجامد
  • کم آبی شدید
  • موج گرما: گزارشی نشان می دهد ابتلا به عدم تعادل الکترولیتی در دوره های موج گرما به طور چشمگیری افزایش می یابد.
  • عدم تعادل اسید/باز (pH) (تعادل اسید و باز در بدن تناسب ندارد)
  • نارسایی احتقانی قلب
  • درمان سرطان
  • برخی از دارو ها، مانند دیورتیک ها (دارو های ادرار آور) یا مهار کننده های ACE. یک تحقیق به این نتیجه رسیده است که 20 درصد بیمارانی که دیورتیک مصرف می کنند، معمولا داروهای قلبی یا فشار خون بالا نیز مصرف می کنند که به کاهش سدیم و پتاسیم بدن منجر می شود.
  • بولیمیا (پرخوری عصبی)
  • استفراغ های شدید و مداوم در طول بارداری

عوامل خطر

سالمندان و سطح الکترولیت بدن

از آن جایی که سالمندان به دهیدراسیون (کم آبی بدن) یا کم آبی بیش از اندازه، حساس هستند، بیشتر از بقیه مستعد ابتلا به ناهنجاری الکترولیتی می باشند، زیرا در سنین بالا کلیه ها آنچنان که باید کارآمد نیستند.
برخی از افراد مسن که مشکلات حرکتی دارند و دسترسی روزانه به کمک های مراقبتی ندارند، غذا و مایعات دریافتی آنها در حد کفایت نیست. این دو عامل می تواند روی سطح الکترولیت های بدن اثر بگذارد.

سدیم پایین (هیپو ناترمی)

هیپوناترمی از عدم دریافت کافی غذاهای سدیم دار، تعرق و ادرار بسیار زیاد یا هیدراتاسیون بیش از اندازه ناشی می شود.
وقتی میزان بالایی مایعات بدون سدیم به بیمار تزریق می شود ممکن است دچار هیپوناترمی شود. دیورتیک ها موجب دفع سریع تر سدیم و آب اضافی از طریق کلیه ها می شوند. گاهی اوقات دفع سدیم حتی سریعتر از دفع آب صورت می گیرد.
وقتی سدیم بدن پایین می آید بدن هورمون های آنتی دیورتیک بسیار زیادی تولید می کند تا به کلیه دستور دهد آب بدن را حفظ کند. این وضعیت معمولا در بیماران مبتلا به پنومونی (ذات الریه)، حمله قلبی و مصرف کننده های داروهای خاص مانند ضد تشنج ها و بعضی از ضد افسردگی های SSRI  (مهار کننده باز جذب سروتونین) رخ می دهد.
مبتلایان به دیابت، اختلالات نارسایی قلبی، نارسایی کبدی و نارسایی کلیوی بیشتر در معرض خطر کاهش سطح سدیم هستند.
مجله پزشکی طب ورزشی می گوید ورزشکارانی که در تمرین های طولانی مدت خود مایعات بسیار زیادی مصرف می کنند، مخصوصا دوندگان مبتدی ماراتن، می توانند دچار کاهش سدیم شدید شوند.

سدیم بالا (هایپرناترمی)

این حالت معمولا به علت از دست دادن آب (دهیدراسیون) یا مصرف دیورتیک ها رخ می دهد. دیورتیک ها می توانند باعث هیپوناترمی و هایپرناترمی شوند. اولین نشانه هایپرناترمی تشنگی است. معمولا چنین بیمارانی احساس ضعف و سستی می کنند.

پتاسیم پایین (هیپو کالمی)

هیپو کالمی نیز معمولا به علت مصرف دیورتیک ها بروز می کند. این داروها موجب دفع پتاسیم و آب از طریق ادرار می شوند.
اسهال و استفراغ نیز موجب هیپوکالمی می شود. اگر پتاسیم کمی پایین بیاید معمولا نشانه خاصی بروز نمی کند. پتاسیم پایین در طولانی مدت ممکن است تولید انسولین را کاهش دهد و منجر به افزایش قند خون شود.

پتاسیم بالا (هایپر کالمی)

این عارضه از هیپو کالمی جدی تر است. هایپر کالمی معمولا در اثر نارسایی کلیوی یا داروهای کاهش دفع پتاسیم کلیه ایجاد می شود. داروهایی مانند اسپیرونولاکتون و مهار کننده آنزیم تبدیل کننده آنژیوتانسین (ACE) که برای هایپر تنشن (فشار خون بالا) مصرف می شوند.
بیمارانی که چنین داروهایی را به همراه مکمل های پتاسیم یا غذاهای پر پتاسیم مصرف می کنند پتاسیم بدنشان به سرعت افزایش می یابد زیرا کلیه ها نمی توانند با سرعت کافی آنهارا دفع کنند. آنهاباید مصرف مکمل های پتاسیم را قطع کنند و رژیم غذایی خود را تغییر دهند. در بعضی موارد مصرف داروهایی که به دفع پتاسیم سرعت می دهند مورد نیاز است. افرادی که ضربان قلب نامنظم دارند ممکن است کلسیم وریدی دریافت نمایند.
تحقیقی در مرکز پزشکی دالاس در دانشگاه تگزاس نشان می دهد دارو های قلبی می توانند موجب تجمع خطرناک پتاسیم شوند.

کلسیم پایین (هیپو کلسمی)

این وضعیت می تواند در اثر یک عفونت خونی گسترده ناگهانی بروز کند. اگر بدن هورمون پاراتیرویید کمتری تولید کند سطح کلسیم پایین می آید، این اتفاق ممکن است پس از برداشتن غده های پاراتیرویید در جراحی گردن رخ دهد.
افراد مبتلا به کمبود ویتامین D بیشتر مستعد هیپو کلسمی هستند. دلیل اصلی کاهش ویتامین D قرار نگرفتن در معرض نور آفتاب و رژیم غذایی نامناسب است.
دیگر علت های هیپو کلسمی مصرف داروهای ضد تشنج، مثل فنیتویین و فنوباربیتال یا کم کاری تیرویید است.

کلسیم بالا (هایپر کلسمی)

اگر استخوانی شکسته شود و کلسیم به داخل رگ های خونی انتشار یابد هایپرکلسمی رخ می دهد. اگر سرطان به استخوان ها حمله کند نیز ممکن است کلسیم به رگ ها منتشر شود. در موارد شدید بیماری پاژه نیز هایپر کلسمی، می تواند موجب ناتوانی فرد شود.
اگر سطح هورمون پاراتیرویید بالا باشد هایپرکلسمی بیشتر محتمل است. معمولا این وضعیت به دلیل تومور های غدد پاراتیرویید پیش می آید. برخی از سرطان ها موجب می شوند هورمون های پاراتیرویید از حد نرمال بالاتر رود. اگر سطح هورمون تیرویید بالاتر از حد طبیعی باشد کلسیم بیش از اندازه بالا می رود.

علائم:

عدم تعادل الکترولیت می تواند به صورت های مختلف خود را نشان دهد. نشانه های این عارضه بستگی به این دارد که کدام الکترولیت در بدن از حد تعادل خارج شده است و این عدم تعادل چقدر و در کدام جهت است.
تغییر سطح منیزیم، سدیم، پتاسیم یا کلسیم ممکن است یکی یا چند تا از نشانه های زیر را به دنبال داشته باشد:
  • ضربان قلب نامنظم
  • ضعف
  • اختلالات استخوانی
  • پرش های عضلانی
  • تغییرات فشار خون
  • گیجی
  • سیژر
  • بی حسی
  • اختلالات سیستم عصبی
  • خستگی و بی حالی
  • کانوالشن
  • اسپاسم عضلانی
  • هایپرکالمی اختلالی شایع در میان بیماران سرطانی خصوصا بیماران مبتلا به سرطان سینه، ریه و مولتیپل میلوما است. هایپرکالمی اغلب نتیجه تخریب استخوان ناشی از متاستاز استخوانی است.
علائم و نشانه های هایپرکالمی عبارتند از: تکرر ادرار، ضربان نامنظم قلب، بی حالی، خستگی، تحریک پذیری و دمدمی مزاجی، حالت تهوع، درد شکم، استفراغ، ضعف بیش از اندازه عضلات، تشنگی بیش از حد، خشکی گلو و دهان، از دست دادن کامل اشتها، کما، گیجی و یبوست.

از آن جایی که این نشانه ها می تواند نتیجه سرطان یا درمان های آن باشد، تشخیص دقیق هایپرکالمی کمی مشکل است.

سدیم پایین (هیپو ناترمی)

 افرادی که از هیپوناترمی رنج می برند دچار گیجی، سردرد، تحریک پذیری، از دست رفتن اشتها، ضعف ماهیچه، حالت تهوع، استفراغ، خستگی، کاهش سطح هوشیاری، توهم یا حتی کما می شوند.

سدیم بالا (هایپرناترمی)

وقتی سطح سدیم خیلی بالا می رود، ممکن است افراد دچار گیجی، فلج، سیژر و نهایتا کما شوند. بهترین درمان افزایش دریافت آب است که گاهی از طریق تزریق وریدی صورت می گیرد.

پتاسیم پایین (هیپو کالمی)

اگر پتاسیم بیش از حد پایین بیاید بیمار از خستگی، گیجی، ضعف عضلانی و کرامپ های عضلانی رنج می برد. اگر پتاسیم از این سطح نیز پایین تر بیاید ممکن است فرد فلج و آریتمی (ضربان نامعمول قلب) را تجربه نماید.
مبتلایان به نارسایی قلبی که دیگوکسین مصرف می کنند و پتاسیم نسبتا کمی دارند نیز احتمالا دچار ناهنجاری های ضربان قلب می شوند. یک مقاله جالب که توسط مجله The Cochrane Library منتشر شد به فواید دیورتیک برای بیماران نارسایی قلبی پرداخت. اما با کمال تعجب مشاهده شده است مزایای مصرف این دارو ها نسبت به عوارض جانبی و تغییرات الکترولیتی ناشی از آن ها بیشتر است.
کاهش پتاسیم با مکمل های خوراکی پتاسیم که به شکل قرص یا مایع هستند درمان می شود. البته با تغییر رژیم غذایی نیز می توان سطح پتاسیم را تغییر داد.
هیپوکالمی ناشی از مصرف دیورتیک می تواند گاهی اوقات با استفاده از دیورتیک های نگهدارنده پتاسیم درمان شود.
تحقیقات مدرسه طب دانشگاه یل نشان می دهد چرا بیماران مبتلا به فیبروز کیستیک مستعد کاهش سطح پتاسیم هستند.

کلسیم پایین (هیپوکلسمی)

مبتلایان به هیپو کلسمی ممکن است دچار بی حسی دست یا پا یا هر دو شوند و یا اینکه گیجی و یا حتی تشنج را تجربه نمایند. درمان این عارضه با دریافت مکمل های خوراکی کلسیم و درمان اختلالی که موجب این بیماری شده استْ صورت می گیرد.

کلسیم بالا (هایپر کلسمی)

اگر سطح کلسیم کمی بالا باشد بیشتر افراد نشانه خاصی ندارند، اما اگر کلسیم بیشتر بالا رود بیمار دچار بی آبی می شود زیرا کلیه به طور اتوماتیک آب زیادی دفع می کنند. در کلسیم های خیلی بالا بیمار دچار حالت تهوع، از دست رفتن اشتها، استفراغ و گیجی می شود. خطر کما و مرگ نیز وجود دارد.
کلسیم بسیار بالا نیاز به درمان فوری دارد.